Буряад Уласай хэлэнэй оршуулгын гүрэнэй албан мүнөө юу хэдэг бэ

Байгша оной август соо «РЦ «Бэлиг»гэһэн ГБУ-гай хэлэнэй оршуулгын  гүрэнэй албан жэлтэй болоо. Мүнөө тэрэ юун хэдэг бэ, оршуулга хэжэ үгэхын түлөө хэн хандадаг бэ ба алдуутайгааршье һаа, буряадаар хэлэхэ ба бэшэхэ оролдолго юундэ хэрэгтэй бэ гэжэ ИА Восток-Телеинформдо гүрэнэй албанай хүтэлбэрилэгшэ Дыжид Мархадаева болон юрэнхы мэргэжэлтэн Цырегма Сампилова  хөөрэжэ үгэбэ.

Энэ жэл Буряад Уласта буряад хэлэ мүнөө сагай оршон нүхэсэлдэ тааруулха талаар шэнэ алхам хэгдээ. Шэнэ үгэнүүдэй, ойлгосонуудай, улас түрын болон хуули зүйн томьёоной томо бэшэ толи хэгдээ. Толи удхаараа хэдэн блогуудһаа бүридэнэ, тэрээн соо  ажамидаралай бүхы таланууд ороо, тэрэ тоодо  хүнүүдэй ехэ һонирходог юрын үгэнүүдэй нэгэ бүлэг бии. Дыжид Мархадаевагай хэлэһэнэй ёһоор, буряад хэлэндэ мартагдаһан ба хэрэглэгдэхэеэ болиһонолон юумэнэй нэрэнүүд бии. Жэшээнь,  хэдэн жэл соо “республика” гэжэ үгын буряад аналогынь бии, тэрэнь 2016 ондо Буряад Уласай Болбосоролой ба эрдэм ухаанай яаманай захиралтаар хэрэглээндэ оруулагдаа һэн. Ородоор хэлэгдэдэг юрын үгэнүүд олон байна, тэдэнэр булта өөрын нэрэтэй. Жэшээнь, «электрочайник» – «сахилгаангүсэ», «электроплита» – «сахилгааншэрэм», «позница» – «буузынтогоон».

Хуулинууд болон хаягууд

Албанай ажалай гол шэглэл болбол хуулинуудые болон хуули ёһоной шиидхэбэринүүдые оршуулга болоно. Энэ болбол Буряад Уласай засагай газарай,  толгойлогшын тогтоолнууд болон зарлигууд, Арадай Хуралда абтаһан хуулинууд болон бусад юм. Мархадаевагай хэлэһээр, һарада 300 хуудаһан хүрэтэр оршуулха бологдодог ба тэндэнь шэнэ нэрэ томьёонууд олоор дайралдадаг.

– Энэ ехэ орёо ажал, юундэб гэхэдэ хуулиин удха бидэ алдаха ёһогүйбди. Юрэнхы дээрэнь хэлэхэ болоо һаа, бидэ Шагдаровай толёор хүдэлнэбди, үшөө сахим ород­-монгол толи бии юм, - гэжэ Мархадаева хэлэнэ. Монгол ба буряад хэлэнүүд бултанай мэдэһээр, нэгэ эхи үндэһэнэй, тиимэһээ бидэ зарим нэрэ томьёонуудые монголһоо хэрэглэнэбди. Ёһоороо болбол бидэ бултыень буряадшалха һананабди, тиигэжэ онлайн-толи гаргажа, тэрэниие албан ёһоор баталһанай удаа бултанай хэрэглэхэ аргатай болгохо зорилготойбди. Бидэ мүнөө түрүүшын хубииень хээд байнабди, тэрээн соомнай 400 үгэ ороно – тэрэ толи Буряад Уласай Болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаманай сайтда хүнэй харахын тула оруулатай байна, тэндэ тэрэ толитой танилсажа, манай дурадхаһан үгэнүүдтэ өөһэдынгөө ажаглалта хэжэ болохо юм.

Гүрэнэй оршуулгын албанай ажалай үшөө нэгэ шэглэлынь гэхэдэ – хаягуудые оршуулга юм. Тиимэ оршуулгануудые гүрэнэй болон муниципальна эмхи зургаануудта түлбэригүй хэжэ үгэнэбди. Тэдэнэр олонхи ушарта туһа хүргэхын тула бидэндэ хандадаг.

– Манай яаманууд, тэдэнэй албан мэдэлэй эмхи зургаанууд – һургуулинууд, хүүгэдэй сэсэрлигүүд, соёлой, ниигэмэй хангамжын эмхи зургаанууд... Һургуулинууд хаягуудаа хоёр хэлэн дээрэ үнинэй хэдэг болонхой, зарим эмхи зургаанууд энэ ажалые һаял хэжэ эхилээ.  Юрэнхы дээрээ һүүлэй үедэ Буряад Уласта, Улаан-Үдэдэ буряад хэлэн дээрэ дэлгүүрнүүдэй, худалдаанай түбүүдэй хаягууд бии боложо эхилээ. Олонхиниинь энээниие өөһэдөө хэнэ, гэбэшье 2020 онтой сасуулхада, бидэндэ хандалгануудай тоо ехэ болоо.

Жэшээнь, Угсаата зүйн музейтэй хамта ажал хэгдэнэ, тэдэнэр өөһэдынгөө хаягуудые, аншлагуудые болон экспонадуудай тайлбаринуудые буряад болон англи хэлэн дээрэ оршуулха үүсхэл гаргаа. Заказнигууд, заповеднигууд болон бусад – ганса Буряад Уласта бэшэ, иимэ ажалые ябуулжа эхилээ. Тиин, оршуулгын албанда  Эрхүү можын Усть-Ордын буряадай тойрогой Оһын аймагай захиргаан хандаһан байна – мүнөө тэндэ соёлой бүхы эмхи зургаануудай хаягууд хоёр хэлэн дээрэ, буряад ба ород хэлээр бэшээтэй байна. Аягүй ушарнуудшье дайралдадаг. Оршуулгын албан жэлһээ үлүү хүдэлжэ байна, харин  буряад хэлэн дээрэ хаягуудаа зарим компанинууд урид эхилһэн байна. Тиихэдэ һурахашье албан газар үгы байгаа, шадаха соогоо оршуулаа – жэшээнь, таниха хүнүүдтөө хандадаг байгаа.

– Цырегма Сампилова иигэжэ хэлэнэ, нэгэ үедэ би ниитын сүлжээнэй группа соо алдуутай хаягуудай гэрэл зурагуудые эльгээжэ байхыень гуйһан байгааб, тэндэнь энеэдэһэ хүрэмэ гэрэл зурагууд байгаа һэн даа.

Үнэхөөрөөшье, буруу оршуулгатай гаршагуудые мүнөөшье хаража болохо гэжэ Мархадаеа хэлэнэ, зүгөөр энэ гайхаха юумэн бэшэ.

– Энэ мүнөөнэй хэлэнэй байдал гэршэлнэ. Мүнөө зүбөөр бэшэхэ хүнүүдые олохонь орёо байна. Тиимэһээ бидэ тэрэ алдуунуудай түлөө зэмэлхэ ямаршье эрхэгүйбди. Гэбэшье бидэ бүхы юумэ нэгэ доро оршуулжа үрдихэгүй байнабди, - гэжэ тэрэ ойлгуулаа. – Тиимэһээ али болохо үүсхэлнүүдые бидэ дэмжэнэбди. Алдуутайгааршье һаа, буряадаар хэлэхэ ба бэшэхэ гэжэ оролдожо байһаниинь ехэ һайшаалтай. Энэ юу хэлэнэб гэхэдэ, хэлэн амиды байна ба хүн тэрэниие хэрэглэнэ гээшэ.

Ород Уласай хүүгэдтэ буряадай уран зохёолшодой номууд

Гүрэнэй оршуулгын албанай ажал гансата хуулинууд ба хаягууд бэшэ юм ааб даа. Эндэ уран зохёолнууд оршуулагдана. Жэшээнь, буряад уг гарбалтай монголой уран зохёолшодой номууд – тэдэнэр булта Монголдо, Үбэр Монголдо байдаг ба бэшэдэг, зүгөөр тэдэнэй бүтээлнүүд Буряад Уласта ехэ һонирхол татадаг. Харин нёдондо жэл Ород Уласай Гэгээрэлэй яаманһаа ехэ һонин  захил ороо юм һэн гэжэ Дыжид Мархадаева хэлэнэ: хүүгэдэй буряад уран зохёолшодой номуудые ород хэлэндэ оршуулхыень гуйһан байна.

– Бидэнэр ехэ ажал хэжэ, буряад хэлэнэй багшанартай хэлсэжэ, шэнжэлэгшэдтэй хамта эгээ һонирхолтой номуудые шэлэжэ абаабди, тиигэжэ буряадай уран зохёолшодой хүүгэдэй зохёолнууд Ород Уласай бүхы хүүгэдтэ һонирхолтой байха бэзэ, - гэжэ Дыжид Мархадаева хэлэнэ.

Мүнөө дээрээ оршуулгын албанда 9 хүн хүдэлнэ,  хоёрынь уран һайханай оршуулга хэнэ, бусадынь албан ёһоной документнүүдые оршуулна. Гол ехэнхидээ эдэнэр булта өөһэдын ажалай хажуугаар эндэ хүдэлнэ – эдэнэр уран зохёолшод, багшанар, сэтгүүлшэд. Энэ албанда залуушуулай ерээ һаань ехэл һайн байгаа, зүгөөр буряад бэшэгэй хэлэ һайн мэдэдэг залуушуулые олохо гээшэ ехэ орёо, тиихэдэ иимэ ехэ ажалай ашаалал ддажа гараха ба ажал хэхэнь ехэ хүндэ, - гэжэ оршуулгын албанай юрэнхы мэргэжэлтэн Цырегма Сампилова хэлэнэ.

Залуушуулай дунда оршуулагшадые олохонь юундэ тиимэ хүндэб гэһэн асуудалда оршуулгын албанда хэдэн шалтагаан хэлэнэ.

– Буряад хэлээрээ дуугарагты гэжэ мүнөө хэлэнэ, - гээд Дыжид Мархадаева хэлэжэ эхилнэ, – харин олонхи түрэлхид өөһэдөө ород хэлэтэйнүүд, тэдэнэй хүүгэдтэ хэлэнэй оршон үгы байна. Энэнь совет үеын хойшолон, тэрэ үедэ буряад хэлэ заалга хоригдоһоной шалтагаан. Нэгэ сагтабуряад хэлэнэй факультедтэ үсөөхэн оюутад болоһон байна. Мүнөө дээрээ байдал яһала ондоо болоно, зүгөөр энэ асуудалые түргэн гэгшын шиидхэхэ аргагүй. Хэрбээ бидэ үнэхөөрөө буряад хэлэ хамгаалха гэбэл, хүүгэдэй сэсэрлигүүдһээ болон һургуулинуудһаа эхилхэ ёһотойбди. Буряад хэлэ долоон хоногто нэгэ саг үзэхэ бэшэ, харин ород хэлэнтэй адли зааха хэрэгтэй. Һүүлэй үедэ залуушуул ба ондоошье наһанай хүнүүд буряад хэлэ үзэхэ гэжэ оролдожо байһаниинь һайшаалтай. Энэнь бидэндэ найдал түрүүлнэ.

Марина Денисова, Восток-Телеинформ. 

Заметили опечатку? Выделите ошибку и нажмите Ctrl+Enter.