Байһан хэлэеэ алдангүй, ерээдүйнгөө үетэндэ дамжуулха шухала

Ноябриин 9-10-да Ивалгын дасанда үнгэрһэн “Ерээдүй сагай буряад хэлэнэй урасхал” гэһэн уласхоорондын хуралдаанда Буряад Республикын, Эрхүү можын, За­байкалиин хизаарай, Монголой, Хитадай Дотор Монголой буряад угсаатанай түлөөлэгшэд – дүн хамта 500-гаад хүн сугларжа, буряад хэлэеэ яажа хосоролһоо абархаб, ямар аргаар саашань хүгжөөжэ, ерээдүйн үеынхидтэ дамжуул­хаб гэһэн асуудалнуудта харюу олохоёо оролдоо.

Арадай Хуралай депута­дууд, һуралсалай болон со­ёлой яамануудай, нютагай өөһэдын хүтэлбэриин зур­гаануудай түлөөлэгшэд, эр­дэмтэд, багшанар, соёлой хүдэлмэрилэгшэд, тамиршад – булта һанамжануудаараа хубаалдажа, ехэл шанга, ха­туу хөөрэлдөөн болоо гэжэ тэмдэглэлтэй. Арсалдахашье, бэе бэеэ гэмнэхэшье ушар­нууд дайралдаа. Теэд зан­шалта ёһоороо бэе бэедээ үнэгэн малгай үмэдхүүлээд, үреэлнүүдээрээ андалдаад, гоё гоогоор, хооһоор шашаад тараагүймнай юунһээшье үлүү гэжэ һанагдана. Мүн тиихэдэ бу­ряад арадайнгаа түлөө сагаага­араа оролдожо ябадаг Бандида хамба лама Дамба Аюшеевэй, лама санаартанай иимэ хэмжээ ябуулга эмхидхэжэ, энэ хэрэгтэ хам оролсоһониинь дамжаггүй.

Түрүүшын үдэртэ пленарна зүблөөндэ 350 шахуу хүн хаба­адаа. Буддын шажанай дээдэ һургуулиин шойрын танхим соо олоор сугларһан хүн зоной урда нэн түрүүн хамба лама Дамба Аюшеев үгэ абажа хэлэхэдээ, буряадаараал хөөрэлдэжэ, бэе бэеэ хүлеэсэтэйгээр шагнахые уряалаа. “Сэлэнгын, Зэдын, Ху­рамхаанай, Эрхүүгэй, али Хори­ин гүт – булта бэе бэеэ багтаажа үзэгты. Алишье нютаг хэлэмнай үлүү бэшэ. Өөрынгөө унаган хэ­лэн дээрэ хэлэгты”, - гэжэ тэрэ тон зүб дурадхаа. Тиин буряад хэлэнһээ халташье һаа хадуу­ралга тэрэ дороо хоригдододог байжа, энэ үдэр нютаг хэлэнүүд яһала олоор зэдэлээ. Россиин Гүрэнэй Дүүмын депутат Ми­хаил Слипенчукшье буряад угсаатаниие хүндэлжэ, түрэл хэлэн дээрэмнай хандалга бэшэг эльгээһэн байна. “Бүхэли ара­дуудай, гүрэнүүдэй үгы болон хосоролго хэлэеэл алдаһанһаа эхилдэг гэжэ дэлхэйн түүхэ гэр­шэлнэ... Буряад хэлэ һэргээхэ, хүгжөөхэ хэрэгтэ түлхисэ боло­хо хуулинууд абтана. Гэбэшье эдэ хэмжээнүүд багадана гэжэ һайн ойлгонобди. Тиимэһээ энэ хуралдаан үрэ дүнтэй байха, за­сагай болон ниитын газарнуудта зохистой хэмжээ ябуулгануудые үнгэргэхэ дурадхалнууд орохо байха гэжэ найданаб”, - гэжэ бэшэг соонь хэлэгдэнэ.

Буряад хэлэ һэргээхэ, хүгжөөхэ талаар ямар дурад­халнууд орооб гэхэдэ, ехэн­хидээ хэлэгдэжэл байдаг арга хэмжээнүүд нэрлэгдээ: гэр бүлэдөө заабол буряадаар хөөрэлдэхэ, буряад хэлэ за­алгые хүүгэдэй сэсэрлигүүдһээ эхилхэ, буряад FM-радио байгу­улха, телевидени болон радио­до буряад дамжуулгануудай саг ехэ болгохо, номуудые олоор хэблэхэ, буряад хэлэн дээрэ мультфильмүүдые олошору­улха, залуушуулай һонирхохо хэмжээ ябуулгануудые эмхид­хэхэ, һуралсалай методико һайжаруулха...

Зүгөөр бүгэдын һанамжаар, тон шухалань – Буряадай үндэһэтэнэй 1-дэхи лицей-ин­тернат шэнги һургуулинуудые, буряад хэлэ шудалалгатай болон буряад ёһо соо хүмүүжүүлгэтэй хүүгэдэй сэсэрлигүүдые нээхэ хэрэгтэй. Лицей-интернадай директор Баир Жалсановай онсолон тэмдэглэһээр, илангаяа хүүгэдэй сэсэрлигүүдтэ анхарал хандуулагдаха болоно. “Олонхи гэртэхин хүдөөһөө буряад хэлэ­тэй хүүгэдээ Улаан-Үдэ дахуул­жа ерээд, сэсэрлигтэ үгэһэмнай, оройдоол хоёр жэлэй туршада ород болошоо гэжэ хэлэдэг. Ии­хэдээ үхибүүд һургуулида оро­тороо, түрэл хэлэеэ алдана гээ­шэ. Иимэ ушарта сэсэрлигүүдтэ заабол буряад хэлэ нэбтэрүүлхэ шухала”, - гэжэ тэрэ тэмдэглээ.

Горитой нүлөө үзүүлхэ үшөө нэгэ эрилтэ - яб-таб бай­са бэшэгдэһэн, зүрилдөөтэ асуудалнуудгүй хуули хэрэгтэй болоно. Ямаршье сагуудта буря­ад арадайнгаа түлөө оролдожо ябаһан зоной нэгэн болохо Ген­надий Манжуевай онсолһоор, мүнөөл хууляар хараалаагүй һаа, юуншье бүтэхэгүй. Хэлэеэ һэргээхын тула нэн түрүүн хуу­ли, удаань мүнгэн хэрэгтэй.

Республикын Һуралсалай болон эрдэм ухаанай яаманай зүгһөө үгэ хэлэһэн Баир Ши­раповай онсолһоор, мүнөө буряад хэлэ заалгын асуудал хэдэн хуулиин зүрилдөөнһөө боложо, өөрын эрхээр заагдаха байдалда оронхой. Жэшээнь, Россиин арадуудай хэлэнүүд тухай хуулиин ёһоор, буряад хэлэн ород хэлэнэй заалгада һаад ушаруулха ёһогүй хадаа тулгардана. Гадна гүрэн до­тор нэбтэрүүлэгдэжэ байһан шэнэ һуралсалай стандартну­удтай холбоотой бэрхэшээлнүүд баһа бии. Тиимэһээ хамагые тэнсүүлхэнь бэрхэтэйшэг. Ре­спубликын эрдэм һуралсал тухай хуулиин гурбадахияа бусаагдаад байһанииньшье энээниие гэршэлнэ.

Соёлой яаманай зүгһөө Жанна Дымчикова иигэ­жэ мэдүүлээ: “Буряад хэлэ хүгжөөлгын программа абтаха­даа, тон түрүүн 400-гаад мил­лион түхэриг хараалагдаа һэн. Зүгөөр тэрэ мүнгэмнай хасагда-хасагдаһаар, 30-аад милли­он болоод, һаяхан бүришье үгтэхэеэ болёо гэжэ дуулдаһан аад, мүнөө дахин үгтэхэ хэбэр­тэй болонхой хаш. Энэ про­грамма тон хэрэгтэй. Тэрэнэй хэмжээндэ яһала ажал ябуулаг­даа. Хэдэн номууд гараа, Буряад драмын театрай зүжэгүүдтэ ор­шуулганууд хэгдэнэ, хуушанай сэтгүүлнүүд номой санда элек­трон хэлбэридэ оруулагдаа, бу­ряад хэлэн дээрэ сайтнууд хэг­дэнэ… Хэлэеэ хадагалха гэбэл, нэн түрүүн хүн бүхэмнай (ямар­шье нютагай байг – хамаагүй) өөрынхеэрээ эшэнгүй дуугардаг болохо ёһотой. Намһаа урид һанамжануудаараа хубаалдаһан зоной хэлэһэн дээрэ нэмэбэл, буряад хэлэндэ, соёлдо хабаа­тай мэргэжэлтэдые урмашуулха, шэнэ үгэнүүдэй толи гаргаха, хэмжээ ябуулгануудые хоёр хэлэн дээрэ хүтэлбэрилхэ”.

Хуралдаанда үгэ хэлэгшэдые шагнажа байхадаа, хүдөөһөө ахижа ерэһэн наһатай зоной түлөө үнэнхэ зүрхэнһөө баяр­лааб. Тэдэ тушаалаа алдахаяа айха бэшэ хадаа, сэхэ руунь лэ буудаад һуугаа. Юундэ буряад хэлэн иимэ шахардуу байдалда орооб, хэлэеэ хүгжөөхын тула юун хэрэгтэйб – үнэн дээрээ эдэ бүгэдэ асуудалнуудта ха­рюунууд бултанда мэдээжэ ха юм. Эндэ гансал буряадууд өөһэдөө гэмтэй бэшэ. Тиимэһээ түрэл нютагтаа, түүхэтэ газар дайда дээрээ ажаһууһан бидэ­нэй хэлэеэ һэргээхэ, хүгжөөхэ хэрэгтэ нэгэшье һаад дайрал­даха, ямаршье хуули дабаан болохо ёһогүй гэжэ һанагдана. Гэбэшье тиигэхэ гэхэдэмнай, тиимэ байна ха юм, иигэхэ­еэ һанахадамнай, иимэ бай­нал гэжэ бэеэ үмөөрэнгүй, нэн түрүүн өөһэдөөл орол­дохо ёһотойбди: гэр бүлэдөө хүүгэдээрээ заабол буряадаар хөөрэлдэжэ, түрэл хэлэндэнь дадхааха шухала.

“Буряад хэлэ хэншье хориногүй. Гол хуули соо бэшэг­дэнхэй. Амяараа хуули абтан­хай. Гүрэнэй программа бии. Теэд буряад хэлэн хүгжэнэгүй, – гэжэ Арадай Хуралай депу­тат Цыденжап Батуев хэ­лээ. – Буряад хэлэ хүгжөөлгын программаар үгтэһэн мүнгэн гүйсэд ашаглагданагүй, жэлэй эсэстэ хэрэглэгдэнгүй үлэшэнэ. Хэрэггүй мүнгэн хасагдангүй яахаб? Жажалаад үгэхэдэ, зал­гижа шадахагүй байнабди. Мүнөөдэр эндэ байһан дүрбэн депутадай зүгһөө хэлэнэб – мүнгэ хараалхаяа оролдо­хобди, зүгөөр тэрэнииемнай ашаглыт даа”.

Улаан-Үдын Захиргаанай За­луушуулай хэрэгүүдэй талаар управлениин дарга Эрдэни Дымчиков үгэ хэлэхэдээ, за­луушуул түрэл хэлэеэ үзэхэ ду­ратай гэжэ тэмдэглээ. Тиимэһээ тэрэ хэдэн хүнтэй хамтаржа, буряад хэлэ хүгжөөлгын “Най­дал” гэжэ жаса нээхэ хүсэлөө, мүн Дээдэ-Онгостойдо дасанай хажууда тусхай түб барижа, залуушуулые буддын шажа­най һургаалтай танилсуулха, буряад хэлэ зааха түсэбөө мэдүүлээ.

Хамба лама Дамба Аюшеев ниитэ буряад хэлэн сонгоол нютаг хэлэн дээрэ үндэһэлхэ ёһотой гэжэ үнинэй хэлэдэ­гынь мэдээжэ. Хори нютаг хэлэн мүнөөнэй түргэн урас­халтай сагта тааранагүй, дан ута, унжагар гэжэ тоолодог. Эндэ тиимэ асуудал табигда­ашье һаа, булюу ехэнхи зон худхажа хуймажа эхилээ һаа, байһан хэлэеэ алдажархи­хабди гэжэ бодоно. Тиимэһээ мүнөөнэйнгөө буряад хэлые бусад нютаг хэлэнүүдээр ба­яжуулжа, дэлгэрүүлжэ, урга­жа ябаһан үедөө дамжуулха шухала. Хаанашье суглараад, хоорондоо хэлсэхэ, тон зүбөөр бэе бэеэ ойлголсохо хэлэмнай литературна хэлэн болоно гэжэ бүгэдэ зүбшөөгөө, сообщает Издательский дом Буряад Унэн.

Заметили опечатку? Выделите ошибку и нажмите Ctrl+Enter.