Шэнэлэгдэһэн ФГОС-ой ёһоор Буряадай һургуулинуудта һуралсалай шэнэ жэлһээ буряад хэлэ 1-дэхи ангиһаа үзэжэ эхилбэ. Зүгөөр Улаан-Үдэ хотын 29-дэхи Буряад гимназида түрэлхи буряад хэлэн 1-дэхи ангиһаа гурбадахи жэлээ заагдана. Буряад хэлэ гүрэнэй ба түрэлхи хэлэн гэжэ шудалалгын онсо шэнжэнүүд, һургалгын арганууд ба бэрхэшээлнүүд тухай тус һургуулиин һуралсалай талаар захиралай орлогшо, буряад хэлэнэй багша Бутид Цыремпилова Восток-Телеинформдо хөөрэжэ үгөө.

  - Бутид Цырендоржиевна, танай һургуулихэдэн жэлэй туршада буряад хэлэ түрэлхи хэлэн гэжэ заадаг үсөөхэн һургуулинуудай тоодо ороно. Иимэ шиидхэбэри яагаад, юундэ абтаһан гээшэб?

- 2020-2021 онуудай һуралсалай жэлдэ буряад хэлэ сахин хүгжөөхэ, шудалалгыень дэмжэхэ, алиш талаар дэлгэрүүлхэ зорилгоор 1-дэхи ангида түрэлхи буряад хэлэ нэбтэрүүлээ һэмди. Тэрэ сагта 55 һурагша түрэлхи хэлэн гээд үзэдэг байгаа, харин 2-дохиһоо 9-дэхи анги болотор 480 үхибүүн гүрэнэй хэлэн гээд шудалдаг һэн.

2021-2022 онуудай һуралсалай жэлдэ түрэлхи буряад хэлэ 4 ангиин 115 һурагша үзэдэг болоо, харин гүрэнэй буряад хэлэ 2-9-дэхи ангинуудай 764 хүүгэд шудалаа.

Мүнөө 167 һурагша түрэлхи буряад хэлэ үзэнэ, гүрэнэй буряад хэлэн 480 һурагшада заагдана. Энэ һуралсалай жэлдэ Буряадай Толгойлогшо Алексей Цыденовэй үүсхэлээр болон Болбосоролой талаар хорооной шиидхэбэреэр түрэлхи буряад хэлэ шудалдаг ангинуудые нээхэ талаар горитой ажал ябуулагдаа. Тиигэжэ 8-дахи, 63-дахи, 54-дэхи һургуулинуудта иимэ ангинууд бии болоо.

- Түрэлхи буряад хэлэ болон гүрэнэй буряад хэлэ үзэхэ программанууд юугээрээ илгаатай гээшэб?

- Гүрэнэй буряад хэлэ заахадаа, харилсаха шадабарида, ондоогоор хэлэбэл, яряанай хэлэндэ анхарал хандуулнабди. Үхибүүд буряадаар дуугаржа һураха, үгынгөө һан баяжуулха ёһотой. Түрэлхи буряад хэлэ заахадаа, бэшэгэй дүримдэ, түрэлхи уран зохёолдо ехэ анхарал хандуулнабди. Зааха онол аргань ондоошог ааб даа. Бэрхэшээлнүүд тухай хэлэбэл, хотын һургуулинуудта түрэлхи хэлэ заахань тон орёо. Юуб гэхэдэ, үхибүүд буряадаар дуугардаггүй шахуу. Бидэ түрэлхидэй дураар түрэлхи буряад хэлэ шудалха анги нээгээбди, теэд һурагшадай оройдоол 15 хубинь хэлэеэ мэдэхэ. Тиимэһээ буряад хэлэнэй багшанарай ажал хоёр дахин хүндэ болоо. Үхибүүдые дуугаржа, хэлэлгэ ойлгожо һургахаһаа гадна бэшэгэй дүримтэй болгохо хэрэгтэй.

Энэ хоёр шэглэлээр буряад хэлэ зааха саг баһа илгаатай. Энэнь ехэ удха шанартай. Гүрэнэй буряад хэлэндэ долоон хоногой 2 саг хараалагдадаг. Харин түрэлхи хэлэндэ 1-дэхи ангида 3 саг, 2-дохи ангиһаа 5 саг үгтэнэ: түрэлхи хэлэндэ – 3 саг, түрэлхи уран зохёолдо – 2 саг. 5 сагай туршада үхибүүндэ яһала ехэ мэдэсэ үгэжэ үрдихөөр, мүн шудалалгын шанар дээшэлнэ, үрэ дүншье туйлагдана юм ааб даа.

- Һуралсалай шэнэ жэлһээ буряад хэлэ шудалха талаар шэнэлэгдэһэн ФГОС хүсэндөө ороно. Хуушан жэшээтэ хэбүүдһээ юугээрээ илгаатайб, ямар онсо шэнжэтэй гээшэб?

- Энээнһээ урид буряад хэлэн гүрэнэй хэлэн гэжэ 2-дохиһоо 9-дэхи анги болотор шудалагдадаг байгаа. Жэшээнь, үхибүүд сэсэрлигтэ буряад хэлэ үзэһэн аад, һургуулида ороходоо, нэгэ жэл гээгээд, удаань 2-дохи ангида дахин үзэдэг һэн. Харин мүнөө шудалалгань таһалгаряагүй болобо гээшэ. Һуралсалай зүйлнүүдые, хандаса хубилгаха хэрэгтэй болохо. Энэ хадаа нилээд ехэ ажал юм. Зүгөөр манай һургуулида түрэлхи буряад хэлэ хэдыдэхи жэлээ үзэжэ байгаа хадаа, энэ талаар һайн үндэһэ һууритайбди, мүн мэргэжэлтэ багшанар хүдэлдэг. Тиимэһээ бидэ шэнэ эрилтэнүүдтэ бэлэмди гэжэ хэлэхэдэ болохо. Тиигээдшье үхибүүндэ эртэ хэлэ заахада, тэрэ бүри түргөөр ба һайнаар хадуужа абадаг гэжэ һурган хүмүүжүүлгын эрдэмдэ тоологдодог ха юм.

- Буряад хэлээр һуралсалай зүйлнүүдэй, ном хэрэгсэлэй шанарта ямар сэгнэлтэ үгэхэбта?

- Манай уласта һуралсалай зүйлнүүдые болон ном хэрэгсэл Улас түрын «Бэлиг» түб бэлдэдэг юм. Һуралсалай номуудые, ажалай дэбтэрнүүдые, зааха онол аргын хэрэгсэлнүүдые, хүгжөөдэг наадануудые Буряадай гүрэнэй Доржо Банзаровай нэрэмжэтэ ехэ һургуулиин түрүү мэргэжэлтэдһээ болон үүсхэлшэ, зохёохы бэлигтэй багшанарһаа бүридэһэн бүлэг зохёодог. Тиин хангалтань жэлһээ жэлдэ һайжаржал байна. Жэшээнь, үхибүүд буряадаар дуугардаг алфавидта ехэ дуратай. Тиихэдэ дэлгүүр ошолго, танилсалга гэхэ мэтын дүрэтэ наадануудые эдэбхитэйгээр хэрэглэдэгбди. Үдэр бүриин ажабайдалда дайралдадаг ушарнуудые һажаан наадахада, хэлэ шудалалгада ехэ туһатай байдаг.

- Буряад хэлэнэй багшада ехэнхидээ ямар бэрхэшээлнүүд дайралдадаг бэ?

- Тон шухалань - хэлэнэй оршонгүй байдал. Хэшээлэй үедэ багша хэдышье һайнаар зааг, зүгөөр үхибүүн гэртээ буряад хэлэ соносодоггүй һаа, ганса багшын оролдолгоор хэлэндэ һурахань бэлэн бэшэ. Хэрбээ һурагша түрэлхи буряад хэлэ долоон хоногой 5 сагай туршада шудалдаг һаа, ябан ошон үрэ дүн гаража ерэхэ. Теэд гэртээ буряадаар харилсажа, һургуулида үзэһэнөө дабтан бэхижүүлээгүй һаа, амжалтань удаан туйлагдаха.

- Бүхыдөө һурагшадай хэлэ мэдэсын хэмжээндэ ямар сэгнэлтэ үгэхэбта?

- ЮНЕСКО буряад хэлые «Хосорхо аюултай хэлэнүүдэй улаан дэбтэртэ» орууланхай гэжэ мэдэнэбди. Хосоржо байһан хэлэнүүдэй атласта буряад хэлэн «severelyendangered»гэжэ тодорхойлогдонхой. Энэнь үгы болохо аюултай гэһэн удхатай юм.Шаналмаар гэхэдэ, мүнөөнэй һурагшадай хэлэ мэдэсын хэмжээншье баһа муу. Тиимэһээ буряад хүн бүхэнэй уялга, зорилго – түрэл хэлэеэ шудалха, дэлгэрүүлхэ, сахин хүгжөөхэ. 

- Улас дотор буряад хэлэ сахин хүгжөөхэ талаар ямар хэмжээнүүдые та дурадхаха байнабта?

- Бусад үндэһэ яһатанай уласуудтай энэ талаар дүй дүршэлөөрөө андалдалга, хэлэнэй, соёлой, харилсаа хүгжөөлгын оршон байдал тогтоолго, үндэһэн буряад һургуулинуудые болон саг үргэлжэ хүдэлдэг оюун ухаанай, зохёохы талмайнуудые нээлгэ. Гадна театрнуудтай, музейнүүдтэй, улас түрын бодолгын түлөөлэгшэдтэй, эрдэмтэдтэй суг хамтын хэмжээ ябуулгануудые үнгэргэлгэ, уласай засагай газарай дэмжэлгээр радио ба телевиденидэ буряад хэлэн дээрэ хүүгэдэй болон эдиршүүлэй һайн дамжуулгануудые бэлдэлгэ. Хүн зоной элдэб бүлэгүүдэй һонирхохоор компьютерай наадануудые, һургалгын программануудые зохёохо баһа шухала.

- Танай һанамжаар, буряад хэлэ хүгжөөлгэдэ, дэлгэрүүлгэдэ юун нэмэлтэ түлхисэ боложо үгэхөөр бэ?

- Үхибүүнэй гараха түрэхэһөө хойшо гэр бүлэдөө хэлэнэй оршон байгуулха, буряадаар хөөрэлдэхэ хэрэгтэй. Хэрбээ буряад хэлэн дээрэ зугаасуулгын-мэдэсэ үгэлгын түсэлнүүдэй, һургалгын программануудай байгаа һаань, үхибүүд түрэл хэлэеэ һайнаар ойлгодог болохо һэн. Буряад хэлэн хаанашье элбэгээр дуулдаха ёһотой. Мүн гаршагтай самбар ба хабтаһан, зарлал болон бүхы эмхи зургаануудтахи бэшэлгэнүүд буряад хэлэн дээрэ байха ёһотой. Тиибэл үхибүүдэй, залуушуулай шэхэн, нюдэн дадажа, түрэл хэлэеэ ухаандаа, сэдьхэлдээ шэнгээхэ ха юм.

 Аюр Цымпилов, Восток-Телеинформ.

Заметили опечатку? Выделите ошибку и нажмите Ctrl+Enter.