Хотын һургуулинууд буряад хэлэ үзэлгэндэ ямар анхарал хандуулнаб? Буряад хэлэнэй багшанарай ажал хэр сэгнэгдэнэб? Татарстан Улас түрэл хэлэеэ үзэхэ ямар политика ябуулнаб? Эдэ бүгэдэ тухай Буряадай 29-дэхи гимназиин захирал Баир Аюржанаевич Донировтай хөөрэлдөөн.

-Баир Аюржанаевич, танай һуралсалай гуламтада буряад хэлэндэ хэды шэнээн анхарал табигданаб?

- Буряад хэлэнэй талаар асуудалнай мүнөө шухала болонхой. Манай һургуулида, гимназидамнай буряад хэлэнэй дүрбэн багша, мүн хоер һуралсалай талаар орлогшонууд багшалдаг. Нэгэдэхи ба хоердохи ангинуудта хоер-хоер класста буряад хэлэеэ түрэл хэлэн гээд үзэнэбди. Нүгөөдэ ангинуудта гүрэнэй хоердохи хэлэн гэһэн программаар үзэдэг юм.

-Буряад хэлэ үзэлгэндэ гэртэхин хэр хамһалсанаб? Һургуулида үзэһэнээ гэртээ ошоод мартанагүй гү?

- Мүнөө иигээд хараад, шэнжэлэл хэжэ байхада гэртэхинэй талаһаа багшанарта, үхибүүдтээ туһаламжа бага байна. Аба эжынь дундаа буряадаараа хөөрэлдөөд харин үхибүүдээрээ ородоор зугаална. Тэрэнь огто буруу. Һургуулида буряад хэлэнэй хэшээлнүүдтэ һайн үзэбэшье, һургуулиһаа гадуур тэрэ абаһан мэдэсэеэ бэхижүүлхэ хэрэгтэй ха юм даа. Мүнөө сагта һурагшад хэшээлһээ гараад өөһэд хоорондоо ород хэлэн дээрэ хөөрэлдэнэ гээшэ. Манай гимназида үхибүүдээ оруулхамнай, буряад хэлыень үзүүлхэмнай гэжэ гэртэхин ерэхэдэнь, хөөрэлдөө хэдэгэб. Үхибүүдээ үглөөгүүр ямар хэлэн дээрэ һэрюулдэгэбтэ гэжэ һурахадамни бодолгото болоод, ород хэлэн дээрэ гэжэ хэлэдэг. “Сына или доча вставай, опаздываем, зубы чисти, постель убери, одевайся, кушай” гэхэ мэтээр бултыень ородоор хэлэнэ ха юм. Һургуулиһаа ерэхэдэнь тон түрүүн “как день прошел, какие оценки, как дела” гэжэ асууна. Үхибүүгээ буряад хэлэндэнь оруулха гэжэ һанабал тон түрүүн өөрэһөө эхилхэ хэрэгтэй. Үхибүүнэй нюдэеэ нээхэтэй хамта гү, али уулзахадаа түрүүшын үгэ буряад байха еһотой.

Теэд мүнөө һургуулида муугаар буряад хэлэ багшална, даабари ехэ үгэнэ, олон даабарииень ойлгоногүйбди гэжэ байгаад гомдол баридаг ушарнууд олон. Өөһэдөө гэртэхин буряад хэлэеэ муу мэдэхэ байгаад, ном соохи бэшэлгэ ойлгоногүй ха юм даа. Үшөө нэгэ ушар болоһон байна. Баргажанһаа үхибүүгээ табадахи ангида оруулхам гэжэ абань асараад ерээ. Абатайнь буряадаар хөөрэлдэжэ, хүбүүнһээнь хэн гэжэ нэрэтэйбши гэжэ асуухадам, абаяа хараад ойлгоогүй шарай гаргаад байна. Хэдытэбши гэжэ асуубаб, харюу үгы. Иихэдээ яажа байнабши, харюусыш, буряадаар мэдэхэбшаалши гэжэ хэлэхэдэнь, урдаһаань “я не понял” гэжэ хүбүүниинь харюусаба. Гэртээ буряадаар хэлэхэдэм ойлгодог бэшэ аалши, эндэ ерээд мэдээгүйшэ болоод байнаш гэжэ хүбүүндээ хэлэхэдэнь, шинии буряадаар хандахада таамгайгаар тэрэ юбумэ хэнэ гэнэ гү даа гэжэ ойлгоод хэдэгэлби гээд хүбүүниинь харюусаба. Гэртэхин багашуулаа ойлгоно гэжэ һанаад ябадаг зон байна. 

-Буряад хэлэнэй багшанарай дутагдал үзэгдэнэгүй гү? Салингынь хэр һайн бэ?

- Буряад хэлэнэй багшанар хүсэндөө. Багшанар нэгэ анги хубаажа хэшээлээ үнгэргэдэг юм. 30 гаран багашуулда заажа үгэхэнь бэрхэтэй гээшэ. Тиимэһээ хубаажа багшалха хэрэг гаранхай. Салингынь талаар хэлэбэл, һүүлэй сагта салин ургаа, багшанарнай үнинэй ургаһан салин абаагүй һэмди гэжэ хөөрэлдэжэ байна. Хүдөө нютагуудта нэгэ һурагшын түлөө түлбэри болоходонь салингынь бага болонол даа. Хотын һургуулинуудта һурагшад олон байжа, салингынь һайн, тиибэшье ажалынь ехэ.

-Үхибүүдээ буряад хэлэндэнь һургаха гэһэн гэртэхин олон гү?

- Тиимэ гэртэхин олон даа. Теэд багашуулыень буряад хэлэ гүнзэгыгөөр шудалха ангида оруулхадаа шалгалта хэдэг гээшэбди. Сэхынь хэлэбэл хэлэ мэдэхэгүй үхибүүд үндыжэ байна. Директорэй урда харюусаха эгээн шухала асуудалнуудта харюуень сээжэлдээд ерэдэг юмэл даа. Ондоо юумэ һурахадашни аниргүй болошодог. Энэ байдал хоер талаһаа хараха болонобди. Нэгэдэхеэр, гэртэхин буряадаар мэдэхэгүй үхибүүдые асарна. Багашуулаа буряад хэлэтэй, буряад сэдьхэлтэй болгохо гэжэ бодолдо абтаад асарна гээшэ ааб даа. Хоердохеор, аба эжынь буряадууд байжа хэлэеэ мэдэхэгүй байгаад манай гимназида асаржа үгэхэдээ, үхибүүгым буряад хэлэндэ һургаха гэһэн найдалтайгаар асарна гээшэ. Үхибүүень абаагүй һаамнай, тэрэнь яагаад буряад хэлэнэй байдалда орохоб. Һүүлэй һүүлдэ багашуул зэмэтэй бэшэ ха юм даа. Томошуул, гэртэхин, байдал зэмэтэй.

-Байгша оной хабартаа Буряадһаа түлөөлэгшэд Татарстан Улас ошожо, тэндэ яагаад татар хэлэеэ шудалдаг бэ гэжэ хараһан байна. Танай гимназиһаа түлөөлэгшэ ошоо бэлэй. Юун гэжэ хараад ерээб?

- Татарстанай яагаад түрэл хэлэеэ шудалха хэрэгынь ехэ һонин байгаа. Тэдэнэй жэшээ абабал ехэ мүнгэн хэрэгтэй. Жэшээлхэдэ, гэртэхиндэ шэлэн абаха арга ехэ байна. Нэгэ микрорайондо хоер һургуули байна. Нэгэниинь татар хэлэн дээрэ бүхы хэшээлнүүд үнгэрнэ, нүгөөдэдэнь ород хэлэн дээрэ. Федеральна болбосорлолой программанууд, номууд дэбтэрнүүд татар хэлэнүүд дээрэ оршуулагданхай. Уран зуралгын хэшээлһээ эхилээд тоо бодолгын хэшээл болотор хуу татар хэлэн дээрэ заагдана.

Федеральна программын номуудые буряад хэлэн дээрэ оршуулха гээшэш гайтай, ехэ мүнгэн хэрэгтэй болохо. Мүнөө болоходо Улаан-Үдын томо һургуулинуудта, олон параллельтэй ангинуудта нэгэ хоерынь заатагуй буряад хэлэ гүнзэгыгөөр шудалха гэһэн даабари болбосоролой яаманһаа буунхай, бэелүүлжэ эхилэнхэй. Мүн тиихэдэ Буряадай Толгойлогшо Алексей Цыденовэй тогтоолоор хоердохи программаар буряад хэлэ шудалдаг һургуулинууд долоон хоногтоо заатагүй хоер час буряад хэлэндэ үгтэхэ еһотой гэжэ хэлэгдээ. Татарстанай жэшээ урдаа барижа, ерээдүй сагта тиимэ болгохо еһотойбди гэжэ буряадууд ябаагүй һаа байдалнай һайн тээшээ хубилхашгүй.

-Буряад хэлэеэ яагаад аршалха, хамгаалха, хүгжөөхэ ажал ябуулаа һаа дээрэб?

- Сэхынь хэлэбэл, бидэнэй ошоходо хэлэмнай шахардуу байдалда орохош даа. Юуб гэхэдэ, мүнөө гушаадтай, дүшөөдтэй гэр бүлын багашуул буряад хэлэеэ мэдэнэгүй. Гэртэхин багашуулдаа түрэл хэлэеэ дамжуулха һанал бодолдо абтанагүй. Үдэр бүриин ажабайдалай юрьеэн соо сүлөөгүйнүүд гүйлдээд орхигдоно. Һурагшад һургуулидаа, бага наһанай үхибүүд сэсэрлигтээ дундаа ородоор харилсадаг болоһониинь гайхалтай бэшэ. Бидэ гэртээ отхон хүбүүгээ буряадаар хугаалуулха гэжэ нэгэ үдэр ганса буряадаар хөөрэлдэхэ гэжэ шиидээбди. Гэртэмнай аалин болошоо, үлүү юумэ зугаалхаяаш болигдоо. Тиибэшье ород хэлэн дээрэ орохо баатайш. Тиихэдэнь мүнгэтэ болгоео гэжэ хэлсээд, нэгэ ород үгэ табан түхэригтэ болоо. Нэгэ үдэрэй һүүлээр бишье, нүэрнишье 500-600 түхэриг гаргажа хамтын кассада хэбэбди. Томо багашуулнай ехэ зугаалаагүй хадаа 300 түэригүүдые үгөө. Харин отхон хүбүүмнай өөрын суглуулдаг копилкын мүнгэ бултыень асаржа үгөөд, урид хэлэгдэхэ ород үгэнүүдэй түлөө үгэнэб гэжэ хэлээ.

Арбан нгэдэхи ангияа түгэсэжэ байһан һурагшадта дунда һургуулияа дүүргэбэб гэһэн үнэмшэлгэеэ абахаяа ерэхэдээ намда нэгэ һайхан үреэл, нэгэ дуу буряад хэлэн дээрэ сээжэлдэт хэлэхэт гэжэ даабари үгэдэгэб. Зариман хэлэхэ, зариман шадахагүй. Гимназияа дүүргээд булта баруун зүг тээшэ тэгүүлдэг гээшэт. Тэндэтнай элдэбын яһанай уладууд танда дайралдаха. Бусад яһатан хэлэеэ мэдэхэ, харин таанад хэлэеэ мэдэхэгүйт. Ганса шарайтнай байха. Хэлэ мэдээгүй зон ямар яһатанби гэжэ өөрыгөө нэрлэхэ байнабта? Тэрэ сээжэлдэһэн һайхан үреэлээ, нэгэ дуугаа шэнэ нүхэд соогоо дуулажа хэлэбэлтнай ехэ хүндэлүүлхэт, ондоогоор таниие харадаг, хөөрэлдэдэг болохо гэжэ үргэн харгыда гарахаяа байһан шабинартаа хэлэдэгэлби даа. Гэртэхиндэнш хэлэжэл байгшаб, ямар хашартай болоһон директор гээшэб гэжэ һанаһан зон байха.  Сүлөө саг оложо хөөрэлдэһэндэтнай баярые хүргэнэб.

Харнайн хүбүүн.

Заметили опечатку? Выделите ошибку и нажмите Ctrl+Enter.